
Sözleşmede ücret götürü belirlendiyse kural olarak bu değiştirilemez. Ancak Yeni koşullara uyarlama öngörülemeyen ve olağanüstü durumlar sonrası edimler arasındaki dengenin ciddi manada bozulması ile ortaya çıkar. Fiyat uyarlamasını yalnızca yüklenici talep edebilir. Yapılan sözleşme ila belirlenen bedel için uyarlama olabilmesi için olağanüstü neden bireysel değil genel olmalı, bu durumun çıkmasında tarafların etkisi olmamalı ve bu durum süreklilik arz etmelidir. Uyarlama genel olarak öngörülmemiş ve öngörülemeyen nedenleri kapsar.
Peki Götürü Ücreti Kararlaştırılmış Bir Sözleşmeye Fiyat Uyarlaması Yapılmasının Koşulları Nelerdir?
Geçerli Bir Sözleşme Olmalıdır
TBK 480/2 bakımından bakıldığında sözleşmenin geçerli olması ve ciddi oranda taraflar arasındaki kar/ zarar dengesi bozulmuş olmalıdır.
Olağanüstü Durumlar Ortaya Çıkmalıdır
Borçlu sorumluluklarını yerine getirmesine rağmen kendisi dışında ortaya çıkan durumlar olmalıdır. Öngörülebilir bazı durumların orantısız etkisi için de uyarlama talep edilebilir. Malzeme fiyatları, harçlar, vergiler gibi durumlar için ek bedel istenmeyeceği kararlaştırılmışsa ek ücret istenemez. Arsanın inşaata beklenmeyen elverişsizliği için de yine ek bedel talep edilebilir. Yüklenici tarafından asla önlenemez olan durumlar için de ek bedel talep edilebilir. Ancak önlenemezlik ile ifaya yansıya imkansızlık veya aşırı derecede zora düşürme durumu kıyaslanır. En çok rastlanan durum olan maliyetlerdeki artış bakımından genel görüş şu şekildedir. Götürü ücreti belirlenmiş ve taahhüt edilmiş iş için tedbirli bir yüklenici tüm malzeme ve aletleri önceden hazırlamalıdır. Ancak burada kaçınılmaz nedenin doğum anı ve etkisi bakımından edimler dengesinin bozulması durumu değerlendirilir ve emsal ortalama yapım işleri ile mukayese edilir. Taraflar öngörülebilir bir durumu karşılaşmaz varsayımı ile aralarında kararlaştırırlarsa dahi eğer süreçte bu durum gerçekleşir ve edimler dengesini yıkıcı bir biçimde bozar ise yüklenici yine hakimin değerlendirmesi bakımından sözleşmeden dönme ve ek ücret alımı haklarına sahiptir. Bir işin öngörülüp görülemeyeceğin değerlendirmesinde yüklenicinin özen, deneyim, bilgisi de önemlidir.
Edimler Arası Denge Bozulmalıdır
Ortaya çıkan öngörülmeyen durum sonrası katlanılamaz/ devam edilemez bir ölçüde edimler arası denge bozulmuş olmalıdır. Ek ücret veya sözleşme fesih edilip edilmemesinde yüklenicinin kâr edilip edilmeyeceğine bakılmaz. Verilecek karar ileiş / arsa sahibi ile yüklenicinin uğrayacağı zararlar mukayese edilir. Yüklenici riski üstlenir ancak üstlenilen risk orantısızlık seviyesinde ise hakim müdahale eder. Özetle sözleşmedeki son durum için dengesizliğin apaçık bir yıkıcı zarara uğrattığı anlaşılmalıdır.Yüklenicilerin olağan ifa güçlükleri bu kapsamda değildir. Genel olarak fazla giderleri yüklenicinin öngördüğü kabul edilir burada olağan gider aşımının da üzerinde olması durumu önemlidir. Burada basit bir kıyas şöyle yapılır sözleşme aynı hali ile devam ettiğinde yükleniciağır yıkıcı bir zarar uğruyor, ancak ek bedel veya fesih olduğunda arsa/ iş sahibi ağır yıkıcı zarara uğramıyor ise bu hükümler yüklenici lehine uygulanabilir. Burada sadece söz konusu sözleşme için değerlendirilme yapılır aralarındaki diğer iş veya sözleşmelerin kâr/ zararı İlgili sözleşmeyi etkilemez. Sözleşme tarihinden sonra fiyatların çok yükselmesi, tedarik edilmeyişi gibi durumlar yükleniciye bu hakkı tanımaz. Değerlendirilme yapılırken kazanç baz alınmaz. Değerlendirilme yapılırken tarafların genel mal varlığı üzerinden değerlendirilmez
Olağanüstü/ Beklenmeyen Durumun Ortaya Çıkmasında Yüklenicinin Kusuru Olmamalıdır
Yüklenicinin ihmal, tedbirsizlik, kusurlu davranışı, bildirim külfetlerini yerine getirmeme, karar ve önlemleri almama gibi kusurları için sözleşmeden dönme veya ek bedel talep edilemez.
İfa Tamamlanmamış Olmalı Ve İfa Güçlüğü İş Sahibine Bildirilmelidir
İş yapıldıktan sonra olağanüstü/ beklenmeyen hallet için talepte bulunulamaz.(çok sık rastlanmaktadır.) İşi tamamlama isteğinde haklarını saklı tuttuğunu veya durdurduğunda ise durumu ve talebi iletmelidir.
Sözleşme Ücret Artışını Yasaklamamış Olmalıdır
Taraflar Öngörülemeyen olağanüstü durumları detaylandırarak sözleşmede düzenleyebilir ve dönme/ ek bedel talebi isteme haklarını yasaklayabilirler. Ancak düzenlemeler dışı bir durum için ek bedel / dönme uygulanabilir.480/2’nin uygulanması sözleşme ile sınırlanmış veya kaldırılmış olabilir ancak burada iyi niyet durumu değerlendirilmektedir. Arsa/ iş sahibi kötü niyetli hareket etmiş veya yükleniciye güvenceler verdiği anlaşılıyorsa sınırlama ve yasaklamalar geçersizlik arzedebilmektedir.
Bu Hakkın Kullanılması Ve Sonuçları
Fesih
Yüklenici dava yoluyla talep edebilir ve hakim takdiri ile sözleşmeden dönme, bedel indirimi/ek bedel olarak kararlaştırılır. Ayrıca olağanüstü durum/olay tamamen telefe yol açtıysa yüklenici, iş sahibinden bedel talebinde bulunamaz. Eğer hakim sözleşmeyi bozma kararı verdiyse o zamana değin yapılan işler için iş sahibi bir tazminat öder. Yüklenici olağanüstü durum/ olay sonucu sözleşmeyi bozup işi yarıda bırakmış ve arsa/ iş sahibine bildirimde bulunduysa daha sonra talebi mahkemece yerinde ise fesih kabuldür.
Ücret Arttırımı
Ücret arttırımı her iki tarafın maddi durumu ve risklere göre yapılır. Ancak iş sahibi esere acil ihtiyaç duyuyor ve olağanüstü durum/olay yüklenicinin şahsı ile alakalı ise fesih tercih edilir. Eserin tamamlanmasında epey ilerleme olduysa genelde ücret arttırılır. Arttırılan ücret talebe göre değil uyarlama ile olur. Ücret arttırımı sadece iş sahibinin ediminin para olduğu sözleşmeler için değil, KKİS için de bağımsız bölüm + ek bedel olabilmektedir. Arttırım hesaplanırken kâr etme değil, orantısızlık giderme amacı güdülmektedir.
Hukuki Yorum
Son yıllarda pandemi, enflasyon ve kurlardaki değişim kaynaklı olarak eser sözleşmeleri için yüklenicilerin ek bedel veya sözleşme fesih talepleri olmaktadır. En sık karşılaşılan ise maliyet artışı kaynaklı tamamlanan eserin teslim edilmemesidir. Bildirim yapılması ise ve ifa tamamlandı ise ek bedel istenemez. Devam eden yapımlar için ise değerlendirilme yapılırken sebebin gerçekten olağanüstü olup olmadığı sözleşme ve duruma/ olaya göre net ortaya konmalıdır.